Universal Declaration of Human Rights in Mi’kmaq
Wtui’katikn wjit Koqwajo’taqann Mimajuinu’k Wejkuaqmi’tij
Article 1: Msit mimajuinu’k weskwijinu’ltijik alsumsultijik aqq newte’ teli wkpimte’tmut aqq koqwajo’taqnn wejkui’aqmititl.
Article 2: Msit wen wejku’awamitl msit koqwajo’taqann aqq alsusuti’l ewikasikl wla Wi’katikniktuk, ta’n pasik wenij, ta’n pasik tlamuksij, ta’n pasik teli’sij, ta’n pasik teli ktlamistasij, ta’ ketu’ tlapukuej, ta’n tett wetapeksij kisna teli alsutekej ta’n ketu’tli weskwijinuij jisna ta’n ketu’ tle’k.
Aqq elt, ma’istuite’lmament wen wjit ta’n telapukuej, kisna wjit ta’n tett etli-ilsumuj, kisna eleke’wa’kik ta’n wejiej tlia’j newtipukuik, kisna anko’tasik kisna nikana’tasik, kina etek ta’n pasik koqoey ta’n keltaqanj ta’n teli saqamawutik.
Article 3: Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan wjit ta’n tel mimajij, teli-alsumsij aqq tel-sankewe’k wen.
Article 4: Ma’ wen kisi pisu’- lukwa’mit kisna keltaqanuksik; keltaqanuksimkewey aqq pisu’lukalmimkewey lpa ma asite’tasinuk.
Article 5: Ma’ wen kisi wunmajo’tasik kisna amaskwipilnuksik kisna ewlo’tasik kisna penoqo’tasik.
Article 6: Msit wen wejku’aqamit nenuite’tasin ta’n pasik tami wjit ta’n teli skwijinuit tplutaqaniktuk.
Article 7: Msit wen newte’ telpukuit tplutaqaniktuk aqq wejku’awamit, keskma’q piluite’tasin kisna tepkisite’lmuksin, newte’ tli-ikaluksin tplutaqaniktuk. Msit wen wejku’aqamit newte’ tli-ikaluksin kwlaman ma’penoqo’tasik aqq ma wen listmuk wla telwikasik kisna assitmuk wenl listmlin penoqite’teikelin.
Article 8: Msit wen wejku’awamit apoqomasuti ta’n tett etli-ilsutekemk wjit ta’n teli-ewla’luj ta’n tujiw kemutmuj koqwajo’taqann iapjiw wikaqtekl, ta’n iknmusn tplutaqaniktuk kisna ewi’kasikl.
Article 9: Ma’wen wskimtuk kisi-pija’luksik, kisna naqeyuksik kisna ejikleyuksik.
Article 10: Msit wen wejku’aqamit newte’ tl-nutuksin aqq tlo’tasin ta’n tijiw ilsumji nuji ilsuteklitl ta’n alsumsik aqq welinqanilsutekek, ta’n tujiw ilite’tasikl wkoqwajo’taqanml aqq natkoqoe’l tepkatik tla’teken wen-aqq ta’n pasik telsmut ta’n teli-o’pla’tekej.
Article 11: 1. Ta’n pasik wen elsu’tmut kisi opla’taken weskunk koqwajo’taqan tlite’tasin staqa nike’j mna’q teletekekis mi’soqo kisutasik ketloqo kisi o’plateken aqq etli ilsumut ta’n tett msit wen kejitoq ta’n tela’sik aqq ta’n teli ikalsitew iamuj weskunk.
2.Ma’ wen kisi ilsumuksik opla’taket wjit koqoey ta’n mu telwikasinuksip opla’tekemk ta’n tijiw tela’tekejek kisna mu tela’tekekek. Aqq ma kisi aji eplewi-apankitmuk ta’n teli-opla’tekej aqq ta’n teli-apankitmumkis ta’n tijiw opla’tekejek.
Article 12: Aqq ma’ wen kisi tala’tuawt ta’n teli-sankewe’k, kisna wikmaq, kisna wi’kk, kisna wtui-katikinn, kisna kisi matnmuawt ta’n tel-kepmite’lmuj kisna telite’lmuj. Msit wen weskunk koqwajo’taqan ikatluksin tplutaqaniktuk kwalaman mu wen kisi sespeta’sualmint kisna ajina’mint wjit wla koqoe’l.
Article 13: 1. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan alsumsin ta’n teli – ala’sij aqq ta’n tett etlqatekej wmitkimk.
2. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan kisi-nqitmn eleke’waki’l, we’kaw wmitkink, aqq kisi apaja’in wmitkimk.
Article 14: 1. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqann wjit ta’n telilnuij.
2. Wla koqwajo’taqann ma kisi-likasiwun ta’n tujiw kisi opla’teken kisna tela’teken ta’n mu wije’wmuk ta’n telitasuli’tij aqq teliktlamsitasulti’tij Mawio’mi Eleke’wa’kik.
Article 15: 1. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqann wjit ta’n telakutk.
2. Ma’wen kisi apija’tuaq ta’n telakutk kisna kisnaqa’lawt ktu’ sa’se’wa’toq ta’n telakutk.
Article 16: 1. Ji’nmuk aqq E’pijik ta’n tepipuna’tijik weskunmi’tij koqwajo’taqann malie’wultinew aqq wunijanultinew, ta’n pasik ketu ta’n wenij, kisna telilnuij, kisna teli ktlamsitasij. Wejku’aqamulti’tij newte’ koqwajo’taqan malie’wutiktuk, ke’sk malie’wij kisna puna’tekej.
2. Kisi-malie’witaq wenik ta’n tijiw kitk tel pewatmi’tij aqq mu wen ki’kaj malie’wa’lamint.
3. Wen wikmaq na welikoqwajite’tasik aqq mawi-espite’tasik mawio’mik aqq wejku’aqamit wen wikmaq ikatmuksin mawio’mik aqq Eleke’wa’kik.
Article 17: 1. Msit wen wejkuaqmit koqwajo’taqann kisi alsutmin koqoey newtuka’lukwet kisna mawialsuteken.
2. Ma’ wen skimtuk kisi-wusua’tuaj ta’n koqoey alsutk.
Article 18: Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan alsutmin ta’n telita’sij, teliktlamsitasij aqq ta’n teli-alasutmaj; wla koqwajo’taqan wiaqtek wen alsumsit sa’se’wa’tun ta’n teli-alasutmaj kisna teliktlamsitasij; aqq elt etek koqwajo’taqan newtuka’lukwet kisna mawukwat sankewimajukatmin kisna mestiaknutmin ta’n teli-alusutmaj kisna teli-ketlamsitasij ta’n tel kina’muet etlintawa’qatoq, teli alasutmaj aqq telimajukatk ta’n teli-alasutmat kisna teli-klamsitasij
Article 19: Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan ta’n telita’sij aqq ta’n teluej; wla koqwajo’taqaniktuk wiaqtek wen ta’n telita’sij kesma’q wen sespeta’sualmint aqq kisi kwilmin, msinmn aqq iknmuetun kinu’tmaqan aqq ankita’suaqan ta’n pasik mataqa’taqan ewe’wk aqq ta’n pasik tett.
Article 20: 1. Msit wenik wejkui’aqmit koqwajo’taqan alsumsultinew kisi sankewi-mawita’new aqq kisi-mawo’ltinew.
2. Ma’ wen kisi ki’kaji nasa’luksik Mawio’mi ta’n mu ketu’ naspik.
Article 21: 1. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan kisi-ika’lsin ta’n teli-nikana’tumk wmitkin, koqwaju kisna mkunan ta’nik nikana’tu’tij ta’n tele’k wmitkin.
2. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan newte’ kistllukwen kaplno’l wmitkink.
3. Ta’n telpewatmi’tij mimajuinu’k na na’te’l wjiatew ta’n tela’taqatijik ta’nik nikana’tu’tij eleke’wa’ki, aqq wla nemitasitew ta’n tijlw menaqaj mekunuj ta’nik nikana’tu’tij eleke’wa’ki, loq kimlapukwemk kisna newte’ teli-assutmuk ta’n teli mkunuj ta’nik nikanpukultijik.
Article 22: Msit wen, ta’n naspit mawio’mi, wejkui’aqmit koqwajo’taqan wjit otpi’tnewey aqq wejku’aqamit, sapa’siktn te’s eleke’waki atiknek kisna mawuktmi’tij eleke’wa’ki’l aqq tlawtitew ta’n telmilesik aqq telpukuik te’s eleke’wa’ki suliewey kisna mawio’miey kisna lnuey koqwajo’taqann ta’n nuta’tl wjit ta’n telukupmite’lmuj aqq ta’n telikwek ta’n wen telqamisij.
Article 23: 1. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan kisilukwen, aqq kisimkunmn wktlukwaqan, aqq tetpapo’tasin ta’n tett etl-lukwej aqq iknmuksin apoqonmasuti kwlaman kislukwetew.
2. Msit wen, mu kisi, pilute’telmamint, wejkui’aqmit koqwajo’taqan newte tliapankituksin wjit newte ta’n tel lukuti’tijik.
3. Msit wen ta’n elukwet wejkui’aqmit koqwajo’taqan tetpaqi apankituksin kwlaman pkwatew wjit nekm aqq wjit wikmaq mimajuaqan tepiaq wjit ta’n telukupmite’lmuj aqq ankuawtukomuksin aqq apoqnmuksin elam nuta’j.
4. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan kisitun kisna nasa’sin lukewinu’k mawio’miwew ta’n anklo’tmuaten ta’n tele’k.
Article 24: Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan wjit ta’n teli-mila’sit aqq teli atlasmit, wiaqtek tett keknue’k ta’n telipkijlukwet aqq na’kwekl iknumutl apankitasikl atlasmin kisna ala’sin.
Article 25: 1. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan kisi-pkwatun mimajuaqan tepiaq wjit ta’n telwele’k aqq telwelawsit nekm aqq wikmaq, wiaqkitmumk mijipjewey, tapsunn, ta’n wikit aqq ta’n telmaliamut kesnukwaj aqq koqoey piluey apoqonmasuti nuta’j, aqq wejkui’aqmitl koqwajo’taqann apoqonmuksin mu kislukwek, kisna ksnukwaj, kisna ejele’k, kisna siku’skewij, kisna kisikuij kisna mu kisi pkwatuk wmimajuaqanm mita natala’teket.
2. E’pit wunijanit kisna mijua’ji’j wejku’aqamit maliamuksin kisna apoqonmuksin. Msit mijuaji’jk, weskwijinultijik malie’wimk kisna moqo, newte’ tli-anko’tasultitaq.
Article 26: 1. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan wjit ekina’masuti ma awtinuk, amskwesewey aqq ta’n nuta’q. Amskwesewey ekina’masuti msit wen miamuj wessua’toq. Ta’n telitekemk aqq espikina’muti msit wen miamuj wessua’toq. Ta’n telitekemk aqq espikina’muti tettew wijit ta’n pasik wen ketu ksua’toq, aqq espikina’masuti ta’n pasik wen tepaskmat kisi ksua’ten.
2. Ekina’masuti tettew kwlaman msit wen kisi tle’tew ta’n telmenuekej aqq mlkikna’tun ta’n tel kepmite’tmau’kl mimajuinu’k koqwajo’taqnamual aqq alsusuti’l iapjiw ki’s etekl. Ekina’masuti ktmoqjentew nsitatultinenu, tqamutatultinu aqq wela’matutltinu msit eleke’wa’ki’l, telakutimkl aqq ta’n teli-alasutmakl, aqq siawa’tew lukwaqan pemlukwatmi’tij Mawio’mi Eleke’wa’ki’l wjit wantaqo’ti siawwije’wmnu.
3. Knki’kwinaq wejku’aqmitij wesko’tmi’tij nikantek koqwajo’taqan kisimkunmnew ta’n tlkina’muaten wunijanuaq.
Article 27: 1. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan kisi-ika’lsin ta’n telo’lti’tij knutanminal, aqq kisi wekasin lukwaqaney nsituo’qon, aqq kisi-wekasin piley koqoey kejitumk aqq wulapesin.
2. Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan maliaptmuksin koqwaje’k aqq ta’n weji kisitasik koqoey wetapeksik kjijitaqaniktuk, wi’katikniktuk kisna kisitaskik koqoey ta’n nekm kisa’toq.
Article 28: Msit wen wejkui’aqmit koqwajo’taqan kwlaman tlwl-pmiatew koqoey ta’n nekm wkoqwajo’taqann aqq wtalsusuti’ml ewikasikl wla Wikatikniktuk kisi tla’sitl.
Article 29: 1. Msit wen wejkui’aqmitl lkukwaqann wjit wutanm kwlaman kisi’sitew ta’n telqamiksit.
2. Ta’n telwekasij wen wkoqwajo’taqann aqq wtalsusuti’ml, msit wen mimamujpa wije’wkl tplutaqann ta’n teli-asite’lj kwlaman msit wen nenuite’tmuaten aqq kepmite’tmuaten wkoqwojo’taqann aqq wtalsusuti’ml aqq wijetultital ta’n tel nuta’q nsituo’qon, wantaqo’ti aqq kelu’lk wjit msit wen wla teli-alsumsultijik mimajuinu’k eleke’wa’ki’l.
3. Wla koqwajo’taqann aqq alsusuti’l ma’kisi ewe’wasinukl poqwajilukwektn aqq ta’n telapukuek aqq telite’tmumkipn Mawio’mi Eleke’wa’ki’l wtui’katiknuaq.
Article 30: Mu koqoey wla kisi wikasik kisi tlkitmumint tluektn Eleke’wa’ki, mawio’mi kisna mimajuinu wejkui’aqmijl koqwajo’taqan kisi tla’teken kisna kisi tllukwen koqoey ta’n tli-ksika’tutal koqwajo’taqann aqq alsusuti’l ta’n tett kisiwikasikl.
Kisi wi’kamitit Mi’kamawituk: Murdena Marshall, Barbara Sylliboy, Marie Ann Battiste
We’laliek: Russel Barsh, Patrick Johnson;
Published by the United Nations Department of Public Information, Aug. 1991.
International Decade of the World’s Indigenous People
The General Assembly of the United Nations proclaimed 1995-2004 to be the International Decade of the World’s Indigenous People. The theme of the Decade is “Indigenous People: Partnership in Action”, and a major objective is the education of indigenous and non-indigenous societies concerning the situation, cultures, languages, rights, and aspirations of indigenous people. Another objective of the Decade is the promotion and protection of the rights of indigenous people and their empowerment to make choices which enable them to retain their cultural identity with full respect for their cultural values.
Excerpts taken from “The Rights of Indigenous Peoples”, Fact Sheet No.9, July 1997, published by the United Nations, Geneva.
